I Орхонпа Енисей ҫырӑвӗнче VI
сасӑпа пуҫланакан сӑмахоем ҫуккине кура* авалхи тӗрӗк чӗлхинче г сасӑпа пуҫланакан чӑн-чӑи терӗк сӑмахӗ пул-
66
67
ман теме пултаратпӑр. Ыттисем лурте санскрит, араб, яерс чӗлхисенчен кӗнӗ самӑхсем.
Хальхи чӑваш чӗлхинчи р-(=г) сасӑпа пуҫланакан с* махеем те араб, перс,' вырӑс чӗлхисенчен кӗнӗ йышӑнусем;
ав. тӗр. гайа* «араб. 1+1^) «спокойствие, покои удобство, отдых, отрада» — чӑв. реххет^тут. рэхэт}
11, 2. 1. Чӑваш чӗлхинче сӑмах варринчи -р- сасӑ -рШг9 -рт-, -рч-> "Ры" ҫыхӑнусенчен ҫухалма пултарать: %>ш: 'шӑрши-шӑши шышь» (АшмСл XVII, 346); 0>л:МУржк> шурлӗх (АшмСл XVII, 2вЗ)~ҫулӗк, ҫулӗх
.«.^«««а / ДтттмПтт 20№ яттттэчг тхтт ттлг
«лолка» (АшмСл XII, 296), анчах тут., пушк
шурлек;
й->т: ҫавӑрт&ҫавӑт «вести» (АшмСл ХН, 27);
1ьа>ч: черчен^чечен «нежный, прекрасный, изящный*; ав. тер. гашпаг (<араб. ,) ♦милость, милосердие* /Рч/П" ^ „ /А ~ -1л *от
^Лм-^гп „<sup>,";' « л / хрупкии (АшмСл XV, 176, 180);
чав. рехмет~тут. рэхмэт яг. ыт. те. *\г 4 ^ ~ 7
/ рп>д: шарпак^шапак «лучина; спица; заноза; спички» 11. 1. Сӑмах варринчипе вӗҫӗнчи ав. тӗр. г~чав. р(~г): \ (АшмСл XVII, 320, 336), анчах тут., пушк. шырпы.
ав. тер. Ьаг «есть, имеется»~чӑв. пур, пор^туг. бар; Чӑваш чӗлхинче р(=г) сасӑпӑ пӗтекен 10 глагол пӗр
—» — ^огуа «иноходец»«чӑв. ҫӑрха~тут. юрга; / хут пулса иртнӗ вӑхӑтӑн ҫирӗллатӳле хирӗҫлев аслектӗнче
—»— цвхЫ «живот, брюхо, желудок, чрево, утроба»* | хальхи тата пулас вӑхӑтӑн хирӗҫлев аспектӗнче пур сӑяат-
чав. хырам ~ тут. карын т. ыт. те 11. 1. 1. Асӑрхӑр. Тӗрӗк чӗлхшгче г~1 сасасен ылма шӑвне чи малган Кашгар Махмучӗ палӑртнӑ: ^ (т) сас палли ^ (I) сасиаллипе улшӑнать, сӑмахран: агкайу/ а1кайу» (СТ, 1972, № 1, с. 37). Чӑваш чӗлкннче саса-сем ылмашнине Н. Й. Золотницкий (Лингвистическая за-метка о названиях Булгар, Биляр и Моркваши. — ИОАИЭ, т. Ш, Казань, 1884, с. 46) палӑртнӑ. Акӑ тата темиҫе теог лӗх: чӑв. тараватлӑ^талаватлӑ «даровитый» ,* чӑв. кӑшар-ни~кӑшални «крещение»; чӑв. лрханах ^ елехей (АшмС&| IV, 268) «нараспашку»; чӑв. янтар~янтал «стекло»; чӑв,
сенче те р (~г) сасса ҫухатать. 1-д зщ сӑпатӑн пӗрреллӗ хисепне илер. Тӗслӗхсем
шурпе~пушк. Нурпа~тут. шулпа<перс ч_/>-^ шурба «похлебка»; кар. -балк. ЬиШк^Ьйгбйк «побег, отлрыск» (СТ, 1976, 4, 110); тут. зарал ~тур., аз., крым. тут. зарар< ар. «вред, убыток»; крьгм. тут. бреке^тур. даал.
Ьо1еке «веретено» (таил.: чӑв. вӗрен); выр. грол;>кӑрк. су-лук т. ыт. те (1~г пирки тата л сасӑ ҫине пӑхӑр).
11. 1. 2. Сӑмах варринче -г1- ҫыхӑнури г сасӑ тухса ӳкме нултарать. XIII ӗмӗрти пӑлхар пяя&кӗсенче гтӗл лула-кан твтм (>чкв. тӑватӑм) сӑмах ҫак пуламӑн авалхи чик-кине кӑтартать:
ав; тӗр. аг£ид «большой, больше; избыточный, излишний, чрезмерный»~чӑв. ытӑ «нечет», ытла «лишнйй, / больше, более»^тут. артык;
—9— ег(Ц-, ег4г «ег- «быть» глаголтан)«^чӑв. |
(=чӗ)~тут. иде; —р— ухгр «рвать</sup>чӑв. ҫӗт^тут. ерт;
— »— ог4и «середина^^чӑв. еӑта—тут. урта; _»— оИ- «покрывать»«чӑв. вит~тут. врт;
- -. — ЬбН «четыре»«пӑлхар. ^ V. £>у (ЮсБТЭ, 71)^ '
чӑв. тӑват~тут. дурт т. ыт. те.
пар пыр яр | кӗр кӳр пер тӑр хур йӗр шӑр
г
патам пытӑм ятӑм кӗтем кутӗм петӗм тӑтӑм хутӑм йӗтӗм шӑтӑм
памастӑп пымастӑп ямастӑп кӗместӗп куместӗп пеместӗп тӑмастӑп хумастӑп йӗместӗп шӑмастӑп
памап пымӑп яжӑп кӗмӗп кумӗп пемӗп тӑмӑп хумӑп йӗмӗп шӑмӑп
памарам пымарӑм ямарӑм кӗмерӗм кӳмерӗм пемерӗм тӑмарӑм хумарӑм йӗмерӗм щӑмарӑм
Анчах вирьял калаҫӑвӗсенче -рт- ҫыхӑнурк -р- сасӑ тух-са укмест: партӑм, пыртӑм, яртӑм, кӗртӗм т. ыт. те.
11. 3. Тепӗр чух -г{- ҫыхӑнури -г- сасӑ упранса та юлать. Ку шута 1. 2. пунктри вунӑ глагол тапга ытти сӑмахсем
кӗреҫҫӗ. Тӗслӗхсем:
ав. тӗр. 6&т1 (<перс. ^_р) «боль, недуг, болезнь, страда-ние»~чӑв. терт^тут. дэрт;
— »— ^йх1/ «червь»~чӑв. хурт, хорт ^тут. корт;
— » — ег^- « проходить, миновать» ^ чӑв. ирт ~ тут, ирт
т. ыт. те.
11. 3. 1. Хӑшпӗр сӑмахсенче -г/-, -г/- ҫыхӑнусенчи г са-сӑ кынчак тата ытти тӗрӗк чӗлхисенче ҫухалать, анчах чӑваш чӗлхинче упранса юлать:
тут. чатлама, пушк. сатлама «чӑв, шартлама «трескучий»; тут. челэн, пушк. селэн&чав. чарлан «цапля»; тут., пушк. ят- «лежатъ»~чкв. вырт* (<*]аМ-) «лежать» т. ыт. те,